آرمان شهر اسلامی: عدالت یا آزادی

در جوامع معاصر، بحث آزادی اغلب به عنوان یکی از ارزش‌های اصلی مطرح می‌شود؛ اما از منظر اسلامی – به‌ ویژه در تفکر شیعی – آرمان شهر اسلامی بر پایه عدالت بنا شده است نه آزادی. در اسلام، هدف از حکومت، تحقق عدالت در تمامی سطوح زندگی است. آرمان شهر اسلامی، شهری است که در آن عدالت به معنای توزیع منصفانه ثروت برای همه برقرار است. و همه در رفاه کامل زندگی می‌کنند. در این نظام، آزادی فردی محدود به چارچوب رعایت ارزش‌ها و هنجارهای شرعی می‌شود؛ چرا که آزادی فردی می‌تواند به نقض دستورات الهی منجر شود.

اهمیت محوری عدالت در تفکر شیعی

عدالت، از صفات الهی و از اهداف اصلی انبیاء و ائمه (ع) به‌شمار می‌آید. حضرت امیرالمؤمنین (ع) که به عنوان مظهر عدالت شناخته می‌شوند، نمونه‌ای از حکومت عادلانه در تاریخ اسلام ارائه داده‌اند. ایشان نه تنها در گفتار بلکه در رفتار و عملکرد، تجسم عدالت در حکومت را به تصویر کشیده‌اند. بر این اساس، برقراری عدالت در جامعه از وظایف اصلی حکومت اسلامی و پیروان اهل بیت (ع) به شمار می‌رود. در حکومت امام عصر (عج) که حکومتی آرمانی است، ارزش‌های عدل و داد، امنیت و رفاه به اوج خود خواهند رسید.

محدودیت آزادی در چارچوب شرع

در اسلام، به‌ویژه در تشیع، آزادی امری مطلق تلقی نمی‌شود و باید در چارچوب احکام و ارزش‌های شرعی تعریف شود. این به معنای آن است که آزادی هر فرد نباید به گونه‌ای تعبیر شود که منجر به نقض هنجارهای اسلامی گردد. وظیفه حاکم اسلامی، همان گونه که در بسیاری از آیات و روایات به آن اشاره شده، اجرای احکام شرعی و ساختن یک جامعه اسلامی است.

چند نمونه از آیات و روایات:

آیه ۲۵ سوره حدید:
«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»
این آیه به‌صراحت بیان می‌کند که هدف از فرستادن پیامبران، برپایی عدالت در میان مردم است؛ یعنی وعده‌ی خداوند برقراری «ميزان» (مقیاس) برای تحقق «قسط» (تقسیم منصفانه) در جامعه. چنانچه در بعضی از احادیث آمده: «اِذا حَکمُوا عَدَلُوا وَ اِذا قَسَّمُوا اَقْسَطُوا» یعنی آنها هنگامی که حکومت می‌کنند عدالت پیشه می‌کنند و هنگامی که تقسیم می‌نمایند رعایت قسط می‌کنند.

آیه ۴۱ سوره حج:
«الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوُا عَنِ الْمُنْکَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»
این آیه وظیفه «امر به معروف و نهی از منکر» را برای حاکمان و کسانی که در جامعه قدرت دارند، تبیین می‌کند؛ به‌طوری که اجرای احکام شرعی و ایجاد فضایی منطبق با ارزش‌های اسلامی در اولویت قرار می‌گیرد.

روایت‌هایی از حضرت امیرالمؤمنین (ع):

«الْعَدْلُ قِوَامُ الرَّعِیَّةِ وَ جَمَالُ الْوُلَاةِ»
این روایت نشان می‌دهد که عدالت، پایداری زیردستان و زیبایی زمامداران است.

«مَا قُسِمَ بَیْنَ الْعِبَادِ أَفْضَلُ مِنَ الْعَدْلِ»
در این روایت، فرمودند چیزی برتر از عدالت به بندگان داده نشده است.

ابعاد عدالت در اسلام

عدالت در اسلام ابعاد مختلفی دارد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به عدالت اقتصادی و عدالت قضایی اشاره کرد:

عدالت اقتصادی: قسط توزیع منصفانه‌ی ثروت، فرصت‌ها و منابع در جامعه از مبانی اصلی عدالت اقتصادی است.
عدالت قضایی: تضمین دادرسی عادلانه و بدون تبعیض، که منجر به اعتماد عمومی به حاکم اسلامی و ایجاد امنیت اجتماعی می‌شود.

بنابراین برترین ارزش‌ اجتماعی در اسلام ایجاد جامعه‌ای عادلانه بوده‌است. آزادی، اگرچه اهمیت دارد، اما باید در چهارچوب احکام شرعی و با رعایت هنجارهای اسلامی تعریف شود تا از بروز انحراف از مسیر عبودیت جلوگیری گردد. استناد به آیات قرآن و روایات معتبر نشان می‌دهد که برپایی عدالت، وظیفه‌ی بنیادین حاکمین و پیروان اهل بیت (ع) است؛ وظیفه‌ای که نهایتاً به تحقق آرمان شهر اسلامی منجر می‌شود. اگرچه، در تفسیر این متون و استنباط حکم اجبار از آن‌ها، ممکن است محل اختلاف نظر باشد و باید دیدگاه‌های مختلف علمای اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.